Πώς μιλάμε για τη γονιμότητα;

[Argirios Argiriou]

Καθημερινή, 20/06/2021
Του Χαρίδημου Τσούκα.

Θέματα που αγγίζουν τη στενά προσωπική ζωή του ατόμου, όπως λ.χ. η γονιμότητα ή ο σεξουαλικός προσανατολισμός, είναι ιδιαιτέρως ευαίσθητα, καθότι εισέρχονται στον πυρήνα της ύπαρξής του. Μπορώ να ζήσω χωρίς κανένα ενδιαφέρον για θέματα υψηλής πολιτικής, αλλά κάθε στιγμή που ζω δείχνω, εκών άκων, τι και πώς είναι σημαντικό για μένα στη ζωή μου – επιλογή συντρόφου, παιδιά, φιλία, δουλειά, διατροφή, χόμπι κ.ο.κ.

Αυτό που δεν κατάλαβαν οι διοργανωτές του (ματαιωθέντος) Πρώτου Πανελλήνιου Συνεδρίου Γονιμότητας και Αναπαραγωγικής Αυτονομίας είναι ότι το πώς μιλάς είναι εξίσου σημαντικό με το τι λες. Δεν πρόκειται για ελληνική ιδιομορφία. Το 2001, η καμπάνια της Αμερικανικής Ενωσης Αναπαραγωγικής Ιατρικής για την ενημέρωση των γυναικών σε θέματα γονιμότητας επικρίθηκε από την Εθνική Οργάνωση Γυναικών, γιατί «άγχωνε τις γυναίκες για το σώμα τους και τις έκανε να αισθάνονται ένοχες για τις επιλογές τους». Αποτέλεσμα; Ο φόβος προσβολής των γυναικών οδηγεί συχνά στη σιωπή – τίθεται εκτός δημόσιας συζήτησης ένα σημαντικό θέμα. Αυτό ακριβώς επήλθε μετά τη διαφημιστική προβολή του συνεδρίου γονιμότητας.

Το σχετικό σποτ ήταν καλών προθέσεων, αλλά αδέξιο και πατερναλιστικό. Η αφηγήτρια, μορφωμένη και εργαζόμενη, έχει κλείσει τα 40 και κάνει τον απολογισμό της, ο οποίος διολισθαίνει στην απολογία. «Οχι γι’ αυτά που έκανες», μονολογεί, «αλλά γι’ αυτά που θα έπρεπε να έχεις κάνει». Ποιος εκφέρει το πατερναλιστικό –judgmental– «έπρεπε»; Η ίδια; Ή οι εσωτερικευμένες φωνές που ακολουθούν, διατυπώνοντας τις κυρίαρχες αντιλήψεις; («Πότε θα παντρευτείς; Πότε θα γίνεις μάνα;») Η αφηγήτρια αισθάνεται ένοχη, ότι κάπου έκανε λάθος. Το σποτ τη βεβαιώνει ότι δεν έκανε λάθος, απλώς ήταν ανενημέρωτη για θέματα γονιμότητας.

Ενώ η διαφήμιση αποσκοπούσε να απενοχοποιήσει τη σύγχρονη σαραντάρα, άτεκνη γυναίκα («δεν έκανες λάθος»), εξελήφθη ευρέως ως προσβλητικό. Γιατί; Διότι αυτό που μένει στους θεατές είναι το πατερναλιστικό «έπρεπε» – η υπόδειξη τι όφειλε να είχε κάνει. Οι εμπνευστές του σποτ δεν αντιλήφθηκαν επαρκώς τις αλλαγές που έχουν συμβεί στην ελληνική κοινωνία τα τελευταία 40 χρόνια: τη φιλελευθεροποίηση των αντιλήψεων αναφορικά με επιλογές ζωής. Η σημερινή Ελληνίδα δεν αποδέχεται να της λένε τι «πρέπει» να κάνει αναφορικά με την τεκνοποιία, την επιλογή συντρόφου κ.λπ. Νιώθει αυτόβουλη και αυτεξούσια. Σε αυτό τον τύπο ανθρώπου, απευθύνεσαι ισότιμα και κατανοητικά, όχι αδέξια και πατερναλιστικά.

Οι διοργανωτές του συνεδρίου, όμως, έχουν δίκιο στο εξής: η γυναικεία ενημέρωση για θέματα γονιμότητας είναι εντυπωσιακά ανεπαρκής. Ερευνα του 2011 σε άτεκνες γυναίκες στον Καναδά, ηλικίας 20-50 ετών, έδειξε ότι αν και οι γυναίκες δήλωσαν καλή γνώση για τη γονιμότητα, μόνο οι μισές απάντησαν σωστά στις ερωτήσεις. Σχεδόν το 73% των γυναικών συμφώνησε με τη δήλωση ότι: «Για γυναίκες πάνω από 30, το γενικό επίπεδο υγείας είναι καλύτερος δείκτης γονιμότητας από την ηλικία» (ψευδές). Σχεδόν το 91% συμφώνησε ότι «πριν από την εμμηνόπαυση, τεχνολογίες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής μπορούν να βοηθήσουν μια γυναίκα να κάνει παιδί με δικά της ωάρια» (ψευδές).

Γιατί αυτή η λειψή ενημέρωση; Πρώτον, η εκτενής μιντιακή προβολή περιπτώσεων μεσηλίκων διασημοτήτων κανονικοποιεί το φαινόμενο της όψιμης εγκυμοσύνης, αποκρύπτοντας τις υψηλές δυσκολίες της μετά τα 40. Αν η Τζέιν Σέιμουρ έγινε μητέρα διδύμων στα 44, η Τζίνα Ντέιβις στα 48 και η Τζένη Μπαλατσινού στα 48, γιατί όχι κι εγώ; Η βιολογική πραγματικότητα, όμως, είναι ότι μετά τα 40, η γονιμοποίηση με φρέσκα ωάρια της εγκύου μειώνεται δραματικά. Υπάρχουν βιολογικά όρια.

Ο δεύτερος λόγος είναι πολιτισμικός. Μέρος του νεωτερικού φαντασιακού είναι η τάση για υπέρβαση φυσικών ορίων. Δεν θέλουμε να μας περιορίζουν οι φυσικές διεργασίες, αλλά να κυριαρχούμε πάνω τους. Τα τρόφιμα χαλάνε – με το ψυγείο επιβραδύνουμε τη φθορά. Δεν έχουμε στύση; Παίρνουμε βιάγκρα. Το πρόσωπο ζαρώνει; Επεμβαίνουμε με πλαστικές. «Ολα γίνονται».
Οι σύγχρονες γυναίκες θέλουν να μορφωθούν, να εργασθούν και, πιθανότατα, να κάνουν παιδιά. Η κουλτούρα της υπέρβασης ορίων απωθεί την επίγνωση ύπαρξης βιολογικών ορίων, οπότε δεν τα συζητούμε επαρκώς. Η συζήτηση είναι δύσκολη και εξαιτίας δικαιολογημένων ευαισθησιών που περαιτέρω ενθαρρύνουν την απώθηση. Η γονιμότητα τονίζει τη μητρότητα, η οποία, ως έννοια, εντάσσεται παραδοσιακά σε ένα συντηρητικό πλαίσιο λόγου που θεωρεί τη μητρότητα «προορισμό», όχι επιλογή.

Το παράδειγμα του συνεδρίου γονιμότητας είναι ενδεικτικό. Γιατί προσκλήθηκαν ιερωμένοι; Τι θα συνεισέφεραν; Θα έκαναν, πιθανότατα, το γνωστό κήρυγμά τους για τον «προορισμό» της γυναίκας. Γιατί οι οργανωτές δεν αντιμετωπίζουν τη γονιμότητα αυτοτελώς, όπως λ.χ. κάνουν οι ομόλογοί τους στις ΗΠΑ, αλλά τη συνδέουν ρητά με την υπογεννητικότητα και, υπόρρητα, το δημογραφικό; Δυστυχώς δεν αντιλαμβάνονται ότι αυτή η «πλαισίωση» (framing) του συνεδρίου το καθιστά ευάλωτο σε ένα συντηρητικό-πατερναλιστικό πλαίσιο λόγου, που αφενός ενεργοποιεί τα αμυντικά γυναικεία ανακλαστικά, αφετέρου αντιφάσκει με την «αναπαραγωγική αυτονομία» που προάγει το συνέδριο.

Βεβαίως πρέπει να ενημερώνονται υπεύθυνα οι γυναίκες για τη γονιμότητα – και για τα βιολογικά όρια και για τις επιλογές τους. Αλλά το περιεχόμενο της ενημέρωσης πρέπει να είναι στεγνά επιστημονικό, με ταυτόχρονη επίγνωση του ευρύτερου πολιτισμικού πλαισίου. Η γονιμότητα βρίσκεται στο σημείο τομής της επιστήμης με την κουλτούρα. Δεν μπορεί να ασχολείσαι με το ένα, αγνοώντας το άλλο.

* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (Δεν είναι ορατοί οι σύνδεσμοι (links). Εγγραφή ή Είσοδος) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.

Δεν είναι ορατοί οι σύνδεσμοι (links). Εγγραφή ή Είσοδος