Πώς η αξιοκρατία δικαιολογεί ανισότητες

[Argirios Argiriou]

11/05/2022 Καθημερινή.
Παύλος Παπαδόπουλος

Ο Μάικλ Σαντέλ στην «Κ»: Πώς η αξιοκρατία δικαιολογεί ανισότητες
Ο φιλόσοφος του Χάρβαρντ Μάικλ Σαντέλ μιλάει στην «Κ» για τις πολιτικές και κοινωνικές προκλήσεις των καιρών μας

Οι περισσότεροι ζούμε στηριζόμενοι σε ρηχές βεβαιότητες. Αλλά λίγοι είναι τόσο ταλαντούχοι στο να κλονίζουν αυτές τις βεβαιότητες σαν τον Μάικλ Σαντέλ. Πρόκειται για τον πολιτικό φιλόσοφο του Χάρβαρντ που μιλάει με ταπεινότητα, ευγένεια και σαφήνεια σε γεμάτα αμφιθέατρα σε όλο τον κόσμο και σε παγκόσμια μέσα ενημέρωσης, για τον καθηγητή του οποίου το μάθημα με τίτλο «Δικαιοσύνη» παρακολουθείται από χιλιάδες φοιτητές κάθε χρόνο, για έναν ιδιαίτερα παραγωγικό συγγραφέα, που αμφισβητεί συνεχώς τους καθιερωμένους κανόνες και τις συμβατικές παραδοχές σχετικά με την κοινωνική οργάνωση και τη σύγχρονη πολιτική.

Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν και ο Γερμανός καγκελάριος Oλαφ Σολτς είναι ένθερμοι αναγνώστες των βιβλίων του και τα πολιτικά τους μανιφέστα έχουν επηρεαστεί από τις σκέψεις του. Το τελευταίο του βιβλίο «Η τυραννία της αξίας» μόλις κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από τις «Εκδόσεις Πόλις» σε μετάφραση Μιχάλη Μητσού. Είναι η πρόοδός μας στη ζωή αποκλειστικά δική μας επιτυχία; Μας αξίζουν όλα τα εύσημα (και όλα τα χρήματα) για την επιτυχία μας; Αν αποτύχουμε, φταίμε μόνο εμείς; Και υπάρχει θέση για την πολιτική σε ό,τι αφορά την απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα; Ο καθηγητής Σαντέλ μίλησε στην «K» για τα ηθικά ζητήματα που εγείρουν τα βιβλία του αλλά και για το πιο πιεστικό ζήτημα της εποχής μας, που είναι ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι πολλές επιπτώσεις του.

– Εκτιμώ πολύ την ακαδημαϊκή συνεισφορά σας και τη συμμετοχή σας στον παγκόσμιο δημόσιο διάλογο, αλλά δεν μπορώ να καταλάβω τη βασική παραδοχή στο τελευταίο σας βιβλίο. Γιατί η αξία και η αξιοκρατία δεν είναι καλά πράγματα; Eχετε διαπρέψει στην αξιοκρατική μας κοινωνία. Πώς μπορούμε να πούμε ότι ένα σύστημα που μας έχει προσφέρει έναν τόσο εξέχοντα καθηγητή, όπως εσείς, μπορεί να είναι τόσο ελαττωματικό;

– Δηλώνω ένοχος ότι είμαι δικαιούχος του αξιοκρατικού συστήματος που επικρίνω. Αλλά βλέποντάς το από μέσα, μου δίνει τη δυνατότητα να παρατηρήσω ορισμένα ελαττώματα. Πρώτον, αποτυγχάνουμε να ανταποκριθούμε στα αξιοκρατικά ιδανικά στα οποία ομνύουμε. Αλλά υπάρχουν επίσης ελαττώματα στην υποκείμενη ηθική, στο ίδιο το ιδανικό. Και μεταξύ αυτών των ελαττωμάτων βρίσκονται οι στάσεις απέναντι στην επιτυχία που έχουν υιοθετήσει οι επιτυχημένοι. Βλέπουμε παντού τους επιτυχημένους να δίνουν στους εαυτούς τους συγχαρητήρια. Είναι κάτι που ονομάζω ύβρι της αξιοκρατίας. Η πεποίθηση των νικητών ότι η επιτυχία τους είναι αποκλειστικά δική τους υπόθεση και ότι, επομένως, αξίζουν όλα τα οφέλη που απορρέουν από αυτήν. Αυτές οι συμπεριφορές μάς εμποδίζουν να αντιμετωπίσουμε επαρκώς τις βαθύτερες ανισότητες που έχουν συσσωρευτεί τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες.

– Γιατί υποστηρίζετε ότι δεν είναι δίκαιο ο Λιονέλ Μέσι να κερδίζει χιλιάδες φορές περισσότερα χρήματα από μια νοσοκόμα;

– Ο Μέσι είναι τυχερός που διαθέτει ένα μεγάλο αθλητικό ταλέντο. Επίσης προπονείται σκληρά και αυτό είναι αξιοθαύμαστο. Αλλά μεγάλο μέρος της επιτυχίας του οφείλεται στην τύχη που του επέτρεψε να είναι ένας ταλαντούχος αθλητής. Είναι επίσης τυχερός με την έννοια ότι ζει σε μια κοινωνία όπου όλοι αγαπούν το ποδόσφαιρο. Αν είχε ζήσει στις μέρες της Αναγέννησης ή στις μέρες του Αριστοτέλη, μπορεί να ήταν εξίσου ικανός αλλά χωρίς δυνατότητα κερδών. Υπάρχουν δύο έννοιες αξιοκρατίας. Πρώτον, μπορούμε να τη δούμε ως ένα σύστημα που παρέχει κίνητρα και ανταμοιβές για την καλλιέργεια ταλέντων. Αυτό είναι σωστό και υγιές. Η δεύτερη έννοια εδράζεται στην ιδέα ότι κάποιος αξίζει όλα τα κέρδη του, παρ’ όλο που είναι προφανές ότι πολλά από αυτά οφείλονται στην τύχη τού να έχεις γεννηθεί σε μια συγκεκριμένη κοινωνία σε μια συγκεκριμένη ηλικία. Αυτό οδηγεί στην ύβρη της αξιοκρατίας και αυτό επικρίνω στο βιβλίο μου.

– Μπορούμε να πούμε ότι η αξιοκρατία είναι απλώς ένα αφήγημα σχεδιασμένο να δικαιολογεί ηθικά την ανισότητα;

– Σίγουρα αυτό έχει καταλήξει να γίνει σήμερα στην πράξη. Η αξιοκρατία μπορεί να γίνει κατανοητή ως εναλλακτική λύση στη φεουδαρχική αριστοκρατία, τα κληρονομικά προνόμια, τον νεποτισμό και τη διαφθορά στην κατανομή αξιωμάτων και κοινωνικών θέσεων. Σε αυτή την περίπτωση η αξιοκρατία είναι λυτρωτική και μοιάζει καλή φίλη της ισότητας. Ομως σήμερα η αξιοκρατία δικαιολογεί την ανισότητα. Υπάρχει επίσης μια έμμεση προσβολή στα μηνύματα για την αξία και την αξιοκρατία.

-  Τι εννοείτε;

– Ο Μπιλ Κλίντον είπε ότι «το τι κερδίζεις θα εξαρτηθεί από το τι μαθαίνεις». Ο Μπαράκ Ομπάμα είπε ότι «μπορείς να τα καταφέρεις αν προσπαθήσεις». Αυτή η προσέγγιση προτείνει την ατομική ανοδική κινητικότητα ως λύση στην ανισότητα. Αλλά είναι επίσης ένας τρόπος για να αποφευχθούν οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας της παγκοσμιοποίησης. Επιπλέον, υπάρχει μια προσβολή που υπονοείται. Η προσβολή είναι η εξής: αν δεν πήρες πτυχίο πανεπιστημίου, εσύ φταις για την αποτυχία σου και όχι η δομή της οικονομίας. Αυτή είναι η πηγή της δυσαρέσκειας που προκάλεσε τη λαϊκή αντίδραση ενάντια στις ελίτ και τα κυρίαρχα πολιτικά κόμματα.

– Τι θα μπορούσε ρεαλιστικά να αντικαταστήσει την αξιοκρατία; Μπορούμε να εμπιστευτούμε το κράτος να κατανείμει τα πλεονεκτήματα και τις ανταμοιβές περισσότερο από την αγορά;

– Πρέπει να διεκδικήσουμε από τις αγορές την ευθύνη της συζήτησης για το τι θεωρείται πολύτιμη συνεισφορά στο κοινό καλό. Θα πρέπει να απαντήσουμε στο ερώτημα ποιες συνεισφορές στην κοινωνία θα πρέπει να επιβραβεύονται περισσότερο. Αυτό το ερώτημα πρέπει να απαντηθεί από τους δημοκρατικούς πολίτες και όχι από τις αγορές.

– Φοβάστε περισσότερο τις αγορές από τα κράτη;

– Τόσο οι αγορές όσο και τα κράτη είναι συστήματα εξουσίας. Και επομένως πρέπει να είμαστε δύσπιστοι απέναντι και στα δύο. Αυτός ο σκεπτικισμός θα πρέπει να συνοδεύεται από κάποιον φόβο και φυσικά από την αναγνώριση των κινδύνων κατάχρησης εξουσίας τόσο των αγορών όσο και του κράτους.
– Εάν αναζητούμε περισσότερη δικαιοσύνη κινδυνεύουμε να καταλήξουμε με λιγότερη ελευθερία;

– Η ελευθερία κινδυνεύει πάντα στην πολιτική ζωή. Και κινδυνεύει, προφανέστατα, από την αυταρχική πολιτική. Αλλά η ελευθερία κινδυνεύει και όταν στο όνομα μιας ουδετερότητας αναθέτουμε στις αγορές την ευθύνη των δικών μας ηθικών κρίσεων. Διότι αυτό δίνει τη δυνατότητα σε ισχυρά οικονομικά συμφέροντα και τεχνοκράτες να αντικαταστήσουν τον ρόλο των δημοκρατικών πολιτών.

Να αντισταθούμε στον Πούτιν ώστε να μην επικρατήσει στην Ουκρανία
– Παρά όλα τα προβλήματα, φιλελεύθερες αξιοκρατικές κοινωνίες, όπως οι ΗΠΑ, φαίνεται να λειτουργούν καλύτερα από κρατικιστικές αυταρχικές κοινωνίες όπως είναι η Ρωσία. Υποστηρίχθηκε ότι ο πρόεδρος Πούτιν αποφάσισε να εισβάλει στην Ουκρανία επειδή περιβάλλεται από ανθρώπους έτοιμους να του πουν ό,τι θέλει να ακούσει. Μπορούμε να πούμε ότι ο πόλεμος προκλήθηκε λόγω έλλειψης αξιοκρατίας στο ρωσικό κράτος;

– Είναι ένας παράγοντας, ναι, αλλά νομίζω ότι ο πόλεμος είναι το αποτέλεσμα πολύ ευρύτερων δυνάμεων και κυρίως της επιθυμίας του Πούτιν να επιβεβαιώσει εκ νέου τον αυτοκρατορικό ρόλο της Ρωσίας.
 
– Τι πρέπει να γίνει αυτή τη στιγμή στην Ουκρανία;

– Νομίζω ότι ο Μπάιντεν χειρίστηκε το θέμα αρκετά καλά. Πιστεύω ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη θα πρέπει να συνεχίσουν να κάνουν ό,τι είναι δυνατόν για να μπορέσει η Ουκρανία να υπερασπιστεί τον εαυτό της στρατιωτικά. Ταυτόχρονα ο Μπάιντεν ήταν προσεκτικός ώστε να αποφύγει την πρόκληση ενός ευρύτερου πολέμου. Η σύνεση είναι σημαντική δεδομένου ότι η Ρωσία είναι μια πυρηνική δύναμη και είναι δύσκολο να γνωρίζουμε τι θα κάνει ο Πούτιν αν αναγκαστεί να αναγνωρίσει ότι βρίσκεται με την πλάτη στον τοίχο.
 
– Στο βιβλίο σας αποδίδετε έμφαση στην έννοια της τιμής και της αξιοπρέπειας. Θεωρείτε ότι βρίσκονται στο επίκεντρο της πολιτικής σύγκρουσης που παρατηρούμε σήμερα μέσα στις κοινωνίες σε πολλές χώρες του κόσμου. Μπορούμε επίσης να υποθέσουμε ότι η Ρωσία μπήκε σε πόλεμο με την Ουκρανία επειδή η Μόσχα ένιωσε ότι πληγώνεται η εθνική της αξιοπρέπεια;

– Θα προχωρούσα παραπέρα και θα έλεγα ότι παρά την έμφαση που αποδίδουμε στα οικονομικά συμφέροντα, μια πολύ πιο ισχυρή εξήγηση του παγκόσμιου ανταγωνισμού και των συγκρούσεων έχει να κάνει με τον αγώνα για τιμή και αναγνώριση. Και αυτό το βλέπουμε μέσα στις κοινωνίες, στη λαϊκή αντίδραση ενάντια στις ελίτ, αλλά νομίζω ότι υπάρχει επίσης ένας παγκόσμιος παραλληλισμός, μια παράλληλη εξέλιξη που αφορά τον διεθνή ανταγωνισμό ισχύος. Νομίζω ότι ο αγώνας για τιμή και αναγνώριση είναι τουλάχιστον εξίσου ισχυρό κίνητρο στον παγκόσμιο ανταγωνισμό με τα οικονομικά συμφέροντα. Γι’ αυτό νομίζω ότι οι κυρώσεις που έχουν επιβάλει οι ΗΠΑ και οι ευρωπαϊκές χώρες στον Πούτιν, όσο δικαιολογημένες κι αν είναι, δεν θα φέρουν το τέλος σε αυτόν τον πόλεμο. Ο Πούτιν και άλλοι παράγοντες του διεθνούς συστήματος δεν ενδιαφέρονται για το ΑΕΠ. Νομίζω ότι οι περισσότερες μεγάλες παγκόσμιες συγκρούσεις δεν αφορούν την οικονομία, αλλά την τιμή και την αναγνώριση.
 
– Συμφωνείτε με την προσέγγιση ότι το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και η επέκταση του ΝΑΤΟ έγιναν με έναν τρόπο που πρόσβαλε τη Ρωσία;

– Πιστεύω ότι μπορεί να ήταν λάθος για το ΝΑΤΟ που επεκτάθηκε στον βαθμό αυτό. Ο (διπλωμάτης και ακαδημαϊκός) Τζορτζ Κέναν είχε πει ότι καθώς η Ρωσία ήταν αδύναμη, ήταν αναγκασμένη να αποδεχθεί εκείνες τις εξελίξεις, οι οποίες όμως με τον καιρό θα οδηγούσαν σε μια νέα ρωσική επιθετικότητα. Ο Κέναν είχε κάποιο δίκιο όταν υποστήριζε ότι η επέκταση του ΝΑΤΟ μπορεί να ήταν λάθος. Νομίζω ότι μπορούμε αυτό να το υποστηρίξουμε, όπως μπορούμε επίσης να υποστηρίξουμε ότι αυτή τη στιγμή είναι πολύ σημαντικό να αντισταθούμε στον Πούτιν και να βεβαιωθούμε ότι δεν θα επικρατήσει στην Ουκρανία.
 
– Το αντεπιχείρημα είναι ότι η Ρωσία μπορεί να εισέβαλλε ξανά στις χώρες της Βαλτικής αμέσως μόλις δυνάμωνε εκ νέου μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, αν αυτές δεν είχαν προλάβει να καταστούν μέλη του ΝΑΤΟ. Αλλά το πιεστικό ζήτημα αυτή τη στιγμή είναι πώς μπορούμε να ικανοποιήσουμε το αίσθημα αξιοπρέπειας του Πούτιν και ταυτόχρονα να πείσουμε τη Μόσχα να συμφωνήσει να αποσύρει τις στρατιωτικές δυνάμεις της από την Ουκρανία;

– Αυτό είναι πάρα πολύ δύσκολο. Είμαστε πολύ πιο πέρα ​​από τη χρονική στιγμή που θα μπορούσε να γίνει εύκολα κάτι τέτοιο.
 
– Τέλος, ποια είναι η πρόβλεψή σας για τις ενδιάμεσες εκλογές του φθινοπώρου για το Κογκρέσο στις Ηνωμένες Πολιτείες;

– Πιστεύω ότι είναι πολύ πιθανό οι Δημοκρατικοί να χάσουν τον έλεγχο και των δύο νομοθετικών σωμάτων του Κογκρέσου στις ενδιάμεσες εκλογές – της Γερουσίας και της Βουλής των Αντιπροσώπων. Μια τέτοια εξέλιξη είναι βέβαιο ότι θα κάνει ακόμη πιο δύσκολο για τον Μπάιντεν να εφαρμόσει ό,τι έχει απομείνει από την ατζέντα του και το πρόγραμμά του. Πιστεύω ότι θα πρέπει να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε πώς να επαναπροσδιορίσουμε το πολιτικό πρόγραμμα του Δημοκρατικού κόμματος. Σε περίπτωση μιας τέτοιας ήττας η κοινή γνώμη θα αρχίσει να ρωτάει εάν ο Τζο Μπάιντεν θα πρέπει να επιδιώξει επανεκλογή στον Λευκό Οίκο ή όχι. Και ακόμα κι αν δεν είναι εκ νέου υποψήφιος το 2024, αυτό δεν λύνει απαραίτητα το πρόβλημα, εκτός εάν ένας νέος υποψήφιος εμφανιστεί και πείσει τους ψηφοφόρους με ένα νέο όραμα και ένα νέο μήνυμα. Είναι σαφές ότι υπάρχει ανάγκη για μια ρήξη με το παρελθόν, για μια επανασύνδεση με ψηφοφόρους της εργατικής και της μεσαίας τάξης, μέσα από τη διατύπωση ενός περισσότερο ισχυρού ηθικά είδους δημόσιου λόγου. Πρέπει να υπάρξει μια πραγματική εναλλακτική λύση στο σχέδιο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, που κυριάρχησε στη δημόσια σφαίρα τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες. Η πιθανή ήττα των Δημοκρατικών στις ενδιάμεσες εκλογές του φθινοπώρου  θα προκαλέσει την ανάγκη για νέα σκέψη, αλλά και μια νέα γενιά ηγετών.

Ελευθερία με κοινωνική ευθύνη
– Πιστεύετε ότι η Σοσιαλδημοκρατία θα μπορούσε να αντιμετωπίσει καλύτερα την ανισότητα από μια αξιοκρατία που βασίζεται στους νόμους της αγοράς;

– Η Σοσιαλδημοκρατία μπορεί να είναι μια εναλλακτική λύση από μια αξιοκρατία που βασίζεται στην αγορά. Αυτό συμβαίνει γιατί η Σοσιαλδημοκρατία εξ ορισμού αποδίδει έμφαση στις αμοιβαίες υποχρεώσεις των πολιτών. Αμφισβητεί το είδος της αξιοκρατίας που ενθαρρύνει τους ανθρώπους να υποθέτουν ότι είναι αυτάρκεις και ως εκ τούτου δεν οφείλουν τίποτα στους συμπολίτες τους. Υπάρχουν όμως και άλλες εναλλακτικές που τονίζουν την αξιοπρέπεια της δουλειάς και της τιμής και αναγνωρίζουν τη συνεισφορά όλων στην κοινωνία, ανεξάρτητα από όσα υποστηρίζουν οι ελίτ. Μπορούμε να επιστρέψουμε σε μια κοινωνική αντίληψη της ελευθερίας. Οποιαδήποτε πολιτική που τονίζει την κοινωνική διάσταση της ελευθερίας και τη σημασία της συμμετοχής μας στη διαμόρφωση των όρων που διέπουν τη συλλογική μας ζωή είναι μια εναλλακτική λύση σε μια αξιοκρατία που βασίζεται στην αγορά.

Δεν είναι ορατοί οι σύνδεσμοι (links). Εγγραφή ή Είσοδος