ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΥΙΟΘΕΤΗΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΓΟΝΙΔΙΩΜΑΤΙΚΗΣ (DNA)

[Δ. Κουναλάκης]

Από ανάρτηση του Κωνσταντίνου Τριανταφυλλίδη, καθηγητη ΑΠΘ Γενετιστή:

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΥΙΟΘΕΤΗΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΓΟΝΙΔΙΩΜΑΤΙΚΗΣ (DNA)  ΓΙΑ ΝΑ ΒΕΛΤΙΩΘΕΙ Η ΥΓΕΙΑ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ.
Στην ομιλία μου στο 3ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εξατομικευμένης Ιατρικής Αθήνα (Ζάππειο Μέγαρο,   14-16/Δεκεμβρίου 2023) παρουσίασα  14 προγράμματα γονιδιωματικής σχετικά με την υγεία  που εκπονούνται στη χώρα μας. Παρακάτω δίνονται ορισμένα από τα προγράμματα γονιδιωματικής που πρέπει να υιοθετηθούν άμεσα ή μεσοπρόθεσμα. Η εφαρμογή τους  μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη νέων  πολιτικών επιλογών για την καλύτερη δημόσια υγεία για όλους τους ΄Ελληνες.
   III.1) Ένταξη της κυστικής ίνωσης στον προληπτικό έλεγχο νεογνών
Η κυστική ίνωση (ΚΙ) ή Ινοκυστική Νόσος είναι μια σοβαρή κληρονομική πάθηση που επηρεάζει τους πνεύμονες, το πάγκρεας, το συκώτι, τα έντερα, τα ιγμόρεια και το αναπαραγωγικό σύστημα. Στη χώρα μας, η κυστική ίνωση είναι η δεύτερη σε συχνότητα κληρονομική ασθένεια, μετά τη μεσογειακή αναιμία. Ολλανδία,  Αυστρία, Ιταλία, Ισπανία, Βέλγιο και οι περισσότερες πολιτείες της Αυστραλίας και της Αμερικής προσφέρουν προγεννητικό γενετικό έλεγχο. Θα πρέπει λοιπόν  και η ΚΙ να συμπεριληφθεί άμεσα στον  υποχρεωτικό Πανελλαδικό Προληπτικό Έλεγχο Νεογνών.
   III.2) Αύξηση των γενετικών συμβούλων
Ο γενετικός σύμβουλος βοηθά ένα άτομο και τους συγγενείς του να προσδιορίσουν την πιθανότητα εκδήλωσης μιας ασθένειας  και τους παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για να κατανοήσουν και να προσαρμοστούν στις ιατρικές, ψυχολογικές και οικογενειακές απαιτήσεις της γενετικής ασθένειας.
     Σύμφωνα με τη νομοθεσία, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, επειδή ο γενετικός έλεγχος βαθμιαία γίνεται πιο συχνός στη γενική και εξειδικευμένη υγειονομική περίθαλψη θα πρέπει πάντα να συνοδεύεται από γενετική συμβουλευτική.  Η χώρα μας έχει αναλογικά μικρό αριθμό γενετικών συμβούλων σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Πρέπει λοιπόν να αναπτυχθούν  συγκεκριμένα προγράμματα  για την πλήρη κατάρτιση γενετικών συμβούλων, γιατί η  προσωπική και επαγγελματική επάρκειά τους είναι απαραίτητη για την παροχή ασφαλούς και αποτελεσματικής γενετικής συμβουλευτικής.
   III.3) Αλληλούχιση του γονιδιώματος όλων των νεογνών
Η Βρετανική Κυβέρνηση ανακοίνωσε το:  “Πρόγραμμα αλληλούχισης όλου του  γονιδιώματος 100.000  νεογνών  για τη διάγνωση 200 θεραπεύσιμων διαταραχών”. Ο γενετικός έλεγχος προσφέρεται δωρεάν από το σύστημα υγείας της χώρας.   ΄Ηδη ανακοινώθηκε ότι 5.500 παιδιά διαγνώστηκαν με σπάνιες γενετικές διαταραχές. Αυτή η προκαταρκτική  μελέτη έδειξε πώς οι κλινικοί γιατροί, οι επιστήμονες του γονιδιώματος και οι βιοπληροφορικοί θα μπορούσαν από κοινού να οδηγήσουν στη μοριακή διάγνωση αναπτυξιακών διαταραχών, που ταλανίζουν εκατομμύρια παιδιά σε όλον τον κόσμο.
    Στην πόλη της Νέας Υόρκης, ένα παρόμοιο πρόγραμμα ήδη βρίσκεται σε εξέλιξη και θα εξετάσει  λίγο μεγαλύτερο αριθμό ασθενειών σε 100.000 νεογνά
   Μια  εθνική μελέτη στις ΗΠΑ, για τον εντοπισμό ανωμαλιών π.ου ευθύνονται για γενετικές διαταραχές σε νεογνά και βρέφη,   διαπίστωσε ότι η αλληλούχιση ολόκληρου του γονιδιώματος (20.000 γονίδια) είναι σχεδόν διπλάσια αποτελεσματική  (49%) από μια στοχευμένη (1.722 γονίδια, αποτελεσματικότητα 27%, πρόγραμμα NewbornDx) γονιδιακή αλληλούχιση  Η επιτυχής διάγνωση, όσο το δυνατόν νωρίτερα, της γενετικής διαταραχής ενός βρέφους βοηθά στη διασφάλιση της καλύτερης ιατρικής φροντίδας   (Maron et al., 2023).
   Στη χώρα μας γεννιούνται κάθε χρόνο 800 παιδιά με γενετικό νόσημα. Μέχρι στιγμής, μόνο 50 από αυτά τα παιδιά διαγιγνώσκονται στο πλαίσιο του Εθνικού Προληπτικού Προγράμματος ελέγχου νεογνών, που ελέγχει μόνο τέσσερα γενετικά νοσήματα. Η χρησιμοποίηση όμως δύο τεχνολογιών, δηλ. της ανάλυσης του εξονιώματος σε συνδυασμό με την ανάλυση όλου του DNA, φέρνουν την επαναστατική δυνατότητα εντοπισμού όλων των  σοβαρών γενετικών διαταραχών στα νεογνά, τα οποία αν ανιχνευτούν εγκαίρως μπορεί να θεραπευτούν και έτσι να γίνει πρόληψη σε σοβαρές αναπηρίες ή και θανάτους.
     Παράλληλα, με την καθολική ταχεία αλληλούχιση ολόκληρου του γονιδιώματος των νεογνών, οι υπεύθυνοι θα πρέπει να επιλύσουν ορισμένα ηθικά, νομικά, κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα, π.χ. η ενημερωμένη γονική συναίνεση και πιθανή  δευτερεύουσα χρήση γονιδιωματικών πληροφοριών. Τέλος, η χρηματοδότηση του έργου ενδεχομένως θα μπορεί να γίνει από   δωρητές/ευεργέτες, όπως γίνεται σε φημισμένα πανεπιστήμια των ΗΠΑ για την προώθηση της υγείας. Μια τέτοια αλτρουιστική ενέργεια θα κάνει τους ευεργέτες/δωρητές υπερήφανους, που επένδυσαν στην επιστήμη για τη βελτίωση της υγείας των συμπατριωτών τους.       
     Επιπρόσθετα, για τη βιώσιμη εφαρμογή της γονιδιωματικής ιατρικής στη φροντίδα των νεογνών με ηθικό, αποτελεσματικό και δίκαιο τρόπο, πρέπει να διασφαλιστεί η πρόσβαση στη γενετική και γονιδιωματική γνώση, πρόσβαση σε γονιδιωματικές δοκιμές, οι οποίες επί του παρόντος περιορίζονται από αυτούς που δύνανται να πληρώσουν, εφικτές διαδικασίες για την παραγγελία αυτών των εξετάσεων και πρόσβαση για παρακολούθηση στον κλινικό και ερευνητικό τομέα.
  III.4)   Προληπτικό  γενετικό τεστ για τρεις κοινές γενετικές παθήσεις στα 30ά γενέθλια ενός ατόμου
Ο καθολικός γονιδιωματικός έλεγχος του πληθυσμού στην ηλικία των 30 ετών με χρήση συγκεκριμένο πάνελ γονιδίων θα επιτρέψει τη μοριακή διάγνωση τριών κληρονομικών παθήσεων,  όπως:
     α) Κληρονομικός καρκίνος του μαστού και των ωοθηκών για 15 γονίδια (ATM, BRCA1, BRCA2, BARD1, BRIP1 CDH1, CHEK2, HER2, NF1, PALB2, PTEN, RAD51C, RAD51D, STK11 και TP53).
    β) Σύνδρομο Lynch (ή κληρονομικός χωρίς πολυποδίαση καρκίνος του παχέος εντέρου ή HNPCC). Γενετικός έλεγχος σε πέντε γονίδια (MLH1, MSH2, MSH6, PMS2 και EPCAM).
   γ) Οικογενής υπερχοληστερολαιμία – συνδέεται με τον αυξημένο κίνδυνο καρδιακών προσβολών και εγκεφαλικών. Γενετικός έλεγχος στα γονίδια:  APOB, LDLR, LDLRAP1 και PCSK9.   
    Η υιοθέτηση ενός τεστ γενετικού προφίλ από δείγμα σάλιου για τα 30ά γενέθλια θα μπορούσε να σώσει ζωές και κόστος,  εάν οι φορείς έχουν πρόσβαση σε προληπτικές παρεμβάσεις.
ΙΙΙ.5) Βελτίωση του νομικού πλαισίου για να αντιμετωπιστεί η πολυπλοκότητα της πρόσβασης σε γονιδιακές θεραπείες.
Στην Ελλάδα, περίπου 500.000 ασθενείς έχουν διαγνωστεί με σπάνιες ασθένειες. Μια αχτίδα ελπίδας για ορισμένους πάσχοντες από σπάνιες ασθένειες είναι η επιλογή της γονιδιακής θεραπείας, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για διαχείριση και τη   θεραπεία ασθενειών για τις οποίες δεν υπάρχουν άλλες επιλογές θεραπείας.
   Το ελληνικό νομοθετικό πλαίσιο στερείται συγκεκριμένων λύσεων για την προώθηση των γονιδιακών θεραπειών και τη βελτίωση της πρόσβασης των ασθενών, ενώ εξακολουθούν να υπάρχουν αρκετές προκλήσεις, συμπεριλαμβανομένης της πολύ καθυστερημένης διάγνωσης και της οικονομικής υποστήριξης, μια και το κόστος της γονιδιακής θεραπείας ξεπερνάει το ένα εκατομμύριο ευρώ, ποσό που μάλλον δεν διαθέτει καμία οικογένεια ή ασθενής. Υπάρχουν βέβαια φιλανθρωπικά ιδρύματα  που παρέχουν οικονομική υποστήριξη σε ασθενείς ή προωθούν την ανάπτυξη γονιδιακών θεραπειών στην Ελλάδα, όπως είναι  το Ίδρυμα Μαριάννα Βαρδινογιάννη.