Η άφιξη του κλόουν στην πολιτεία και η σύγχρονη ιατρική.

[Argirios Argiriou]

23/08/2015
του Αθανάσιου Δρίτσα.

Οι αρχαίοι πολιτισμοί συµβίωναν περισσότερο ρεαλιστικά µε την ασθένεια και τον πόνο σε σχέση µε τους σύγχρονους ανθρώπους. Το προσδώκιµο της επιβίωσης ήταν πολύ βραχύτερο, πολλά παιδιά πέθαιναν πριν γιορτάσουν τα πρώτα τους γενέθλια, ελάχιστοι άνθρωποι δεν είχαν προσβληθεί απο σοβαρές ασθένειες στη διάρκεια της ζωής τους. Οι ανθρωποι δεν είχαν καταφέρει να δώσουν βιολογικές εξηγήσεις στό φαινόµενο του πόνου και ο πόνος είχε αποδοθεί στούς θεούς, ήταν σταλµένος απο τους θεούς σαν συνέπεια παράβασης των ηθικών νόµων και είχε σκοπό την παιδαγωγία η τον εξιλασµό: τον φρονείν βροτούς οδώσαντα, τον πάθει µάθος θέντα κυρίως έχειν, (βλ. Αισχύλου Ορέστεια).

Η ανακάλυψη της μορφίνης στις αρχές του 19ου αιώνα και των χημικών αναλγητικών ουσιών αφενός βοήθησε την βιολογική κατανόηση των µηχανισµών του πόνου αφετέρου ανοιξε το δρόµο στίς ανώδυνες χειρουργικές επεµβάσεις. Αυτές όµως οι µεγάλες ιατρικές επιτυχίες δεν κατάφεραν µέχρι σήµερα να εξαλείψουν διαφωνίες µεταξύ ιατρών και ασθενών στο ζήτηµα της αντιµετώπισης του πόνου. Ετσι οι ασθενείς διαµαρτύρονται οτι οι ιατροί αντιμετωπίζουν τον σωµατικό πόνο αλλά αγνοούν αυτούς τους ίδιους ως πάσχοντα πρόσωπα. Είναι ενδιαφέρον οτι σαφής σηµασιολογική διαφοροποίηση των όρων πονώ και υποφέρω (πχ αγγλικά pain και suffering) δεν µπορεί να βρεθεί σε κανένα λεξικό. Ετσι µπορεί κανείς να υποφέρει χωρίς να πάσχει από κάποια οργανική νόσο δηλ. χωρίς να πονά σωματικά. Με βάση την  καρτεσιανή φιλοσοφία (δηλ. τον διχασμό ψυχής και σώματος)  η έννοια του υποφέρω που ξεπερνά το αίσθηµα του σωµατικού πόνου εντάσσεται στο χώρο του υποκειµενικού εφόσον σύµφωνα µε την επιστηµονική µέθοδο δεν µπορεί να παρατηρηθεί και καταγραφεί µε επιστηµονικά όργανα. Αλλά βέβαια αυτό που πάσχει στη διάρκεια µιάς ασθένειας είναι το πρόσωπο συνολικά και όχι απλά η σωµατική υπόσταση. Πρέπει να τονισθεί οτι η έννοια του προσώπου εκτός από τον σωµατικό παράγοντα περιλαµβάνει παράγοντες όπως µνήµες, εµπειρίες, οικογένεια, κουλτούρα, αρχές, συναισθήµατα, κοινωνικούς ρόλους. Το πρότυπο άσκησης της ιατρικής σήμερα αναθέτει στον γιατρό, όπως σε µηχανικό συνεργείου αυτοκινήτων, απλά να εντοπίσει και να εξαλείψει την οργανική βλάβη. Τις περισσότερες φορές οι γιατροί αφού έχουν υποτάξει πλήρως την ανθρώπινη βούληση προσπαθούν να θεραπεύσουν την σωµατική βλάβη παρά τις πιθανά καταστρεπτικές παρενέργειες της θεραπείας στο πρόσωπο (βλ. χηµειοθεραπεία­ στον καρκίνο).

«Η άφιξη ενός κλόουν σε μια πολιτεία μπορεί να γλυτώσει από πολλές ασθένειες και να προσφέρει υπηρεσίες υγείας ανώτερες από πολλά κουτιά με φάρμακα» (The arrival of a good clown exercises a more beneficial influence upon the health of a town than of twenty asses laden with drugs) είχε δηλώσει προφητικά ο σπουδαίος κλινικός γιατρός του 17ου αιώνα Thomas Sydenham (1624-1689). Ο Sydenham τονίζει την αξία των μη-φαρμακευτικών παρεμβάσεων σε αντίθεση με την σύγχρονη ιατροποιημένη κοινωνία των δισκίων η οποία καλλιεργεί στο ευρύ κοινό την άποψη ότι τα πάντα μπορούν να θεραπεύσουν «τα χάπια» και η ιατρική συνίσταται αποκλειστικά σε μηχανικές παρεμβάσεις ή φάρμακα. Ο μέγας κλινικός Sydenham υπήρξε εκείνο το είδος γιατρού που μελετάει προσεκτικά τον ασθενή και το περιβάλλον του και διαπιστώνει ότι δεν αρκεί η συνταγογράφηση φαρμάκων αλλά μπορεί και ο ίδιος ο ασθενής να κάνει επιπλέον ουσιαστικές ενέργειες για τη θεραπεία του πχ αισιόδοξη σκέψη, γέλιο, χαλάρωση, δημιουργική ζωή και μετοχή στη θεραπευτική διαδικασία. Σήμερα στην εποχή των κατευθυντηρίων οδηγιών και του απόλυτου ελέγχου της ιατρικής πρακτικής από την φαρμακοβιομηχανία προσωπικότητες όπως ο Sydenham θεωρούνται γραφικές. Στίς μέρες μας η υπερβολική επίδραση της φαρμακευτικής βιομηχανίας στην άσκηση της ιατρικής δεν αποτελεί δικό της σφάλμα αλλά σφάλμα κυρίως της κοινωνίας. Μια φαρμακευτική εταιρεία δεν συνιστά φιλανθρωπική οργάνωση και δεν έχει βέβαια στόχο την βελτίωση της δημόσιας υγείας αλλά μάλλον το αντίθετο. Οι φαρμακευτικές εταιρείες είναι πολυεθνικές επιχειρήσεις που στοχεύουν στο κέρδος, στην αύξηση του μεριδίου τους στην αγορά και στην καλύτερη δυνατή επιβίωση τους. Όμως το γεγονός πως οι φαρμακευτικές εταιρείες αφέθηκαν να θηρεύουν ανεξέλεγτα τις αδυναμίες μας οφείλεται στα συλλογικά μας λάθη.

Σε έναν υλιστικό πολιτισµό ο οποίος ανάγει την ευδαιμονία-καλοπέραση σε ύψιστη αξία κάθε µορφή πόνου και ασθένειας είναι σαφώς ανεπιθύµητη. Επιπλέον αποκλείεται το ενδεχόµενο ο πόνος ή η ασθένεια να ενταχθούν φυσικά στο πλαίσιο της ζωής, αποκλείεται κάθε αναζήτηση μεταφυσικής ωφέλειας του πόνου ή ένας διαφορετικός τρόπος αντιµετώπισης της ασθένειας, πλην µηχανικής ή φαρµακευτικής παρέμβασης. Έτσι η συνηθέστερη κατάληξη και όσων συνεχίζουν να «υποφέρουν χωρίς να πονούν» (δηλαδή χωρίς διάγνωση οργανικής ανωμαλίας) είναι στην εποχή μας ο ψυχίατρος, ο οποίος βάζει τη σφραγίδα της ψυχικής διαταραχής και ακολουθεί τον εύκολο δρόμο των ψυχοφαρμάκων. Μάλιστα ο αριθμός των ασθενών που απευθύνονται σε ειδικούς χωρίς να υπάρχει σοβαρή οργανική αιτία βαίνει σταθερά αυξανόμενος και, με τις ευλογίες της φαρμακοβιομηχανίας, ουδείς πλέον μένει αχαπάκωτος. Βρήκα εξαιρετικά εύστοχα τα λόγια του γνωστού γελοιογράφου Μπόστ σε από τις τελευταίες του συνεντεύξεις (1995) όταν μιλούσε για τον ευδαιμονισμό της εποχής: Τα σηµερινά παιδιά στερούνται ολοένα και περισσότερο το αίσθηµα του πόνου, για αυτό το λόγο έχουν µια τάση να προκαλούν τον πόνο γύρω τους. Θεατές του πόνου κατάντησαν τα σηµερινά παιδιά ενώ εµείς, η γενιά της κατοχής και του εμφυλίου είμασταν οι τελειόφοιτοι του πόνου, αυτή είναι η διαφορά.

Έχω παρατηρήσει ότι αρκετοί κλινικοί γιατροί, με αυξημένη συχνότητα πλέον, διστάζουν να γράψουν ευθαρσώς σε έναν ιατρικό φάκελο ή σε μια βεβαίωση εκφράσεις όπως «φυσιολογικός», «κατά φύση», «εντός φυσιολογικών ορίων». Πολύ συχνά διαπιστώνω ότι η διατύπωση της έννοιας «φυσιολογικό» προκαλεί την έκλυση κάποιας περίεργης αντανακλαστικής φοβίας. Επίσης συχνά προτιμούν οι γιατροί αφαλέστερες και συχνά υποκριτικές διατυπώσεις όπως πχ «μη ειδικά ευρήματα». Αυτό συμβαίνει επειδή το μυαλό των κλινικών γιατρών έχει πλέον εκπαιδευθεί να βλέπει παντού ασθένειες ή παραλλαγές ασθενειών. Τα όρια της ασθένειας έχουν διευρυνθεί τόσο πολύ πλέον έτσι ώστε πρόσφατες επιδημιολογικές αναλύσεις δείχνουν ότι ολόκληρος ο πληθυσμός των γηραιότερων ενηλίκων (άνω των 65 ετων) ταξινομείται ως πάσχων από τουλάχιστον μία χρόνια ασθένεια. Η τάση της μοντέρνας προληπτικής φροντίδας είναι ότι με (υποτιθέμενο) στόχο την αποφυγή του πρόωρου θανάτου να χορηγεί ισόβια φάρμακα σε ολοένα και περισσότερους νέους και ασυμπτωματικούς ασθενείς. Επίσης είναι ολοφάνερη η προοδευτική ελάττωση των φυσιολογικών ορίων στις τιμές βιοχημικών (βλ. χοληστερίνη, σάκχαρο) ή κλινικών παραμέτρων (βλ. αρτηριακή πίεση). Ποιος όμως καθορίζει το εύρος μιας φυσιολογικής τιμής; Η «αόρατος αυτή αρχή» που καθορίζει τα όρια (για να θυμηθούμε τη Φιλική Εταιρεία) δεν είναι παρά διεθνείς επιτροπές πανεπιστημιακών και ερευνητών με σημαντική εμπειρία στον τομέα των κλινικών μελετών φαρμακευτικών ουσιών.

Αρκετές σχετικά πρόσφατες αναφορές στο καταξιωμένο επιστημονικό περιοδικό British Medical Journal από τον συγγραφέα-λέκτορα του πανεπιστημίου Newcastle-Australia, Dr. Ray Moynihah έχουν δείξει ότι τα περισσότερα άτομα που συμμετέχουν σε επιτροπές ειδικών που καθορίζουν ενδείξεις συνταγογράφησης φαρμάκων έχουν άμεσους δεσμούς με φαρμακευτικές εταιρείες οι οποίες ωφελούνται από την επέκταση της συνταγογράφησης σε υγιείς πληθυσμούς. Μάλιστα αποδείχθηκε ότι ανάμεσα στα 12 μέλη μιας επιτροπής ειδικών που δημιούργησαν μετά το 2003 μιαν αμφιλεγόμενη κατάσταση που λέγεται «προ-υπέρταση» (προκειμένου να συνταγογραφούν οι γιατροί αντιυπερτασικά σε άτομα με οριακές τιμές πίεσης) οι 11 έπαιρναν χρήματα από φαρμακευτικές εταιρείες και οι 6(50%) δήλωναν χρόνιους δεσμούς με περισσότερες από 10 εταιρείες ο καθένας. Παρομοίως αποκαλύφθηκε ότι πολύ συχνά είχαν αντικρουόμενα συμφέροντα μέλη επιτροπών σε σχέση με συνταγογράφηση φαρμάκων για το διαβήτη και τις ψυχιατρικές διαταραχές. Στον τομέα της ψυχιατρικής μάλιστα βρέθηκε σκανδαλωδώς μεγάλο ποσοστό (56%) διαπλοκής των ειδικών οι οποίοι διευρύνουν τις ενδείξεις φαρμακευτικής θεραπείας και αναφέρονται στο περίφημο Εγχειρίδιο Στατιστικής και Διάγνωσης Ψυχικών Διαταραχών (DSM). Είναι βέβαιο ότι έχει επέλθει τρομακτική ψυχιατροποίηση της ζωής παγκοσμίως αλλά ιδιαίτερα στις ΗΠΑ πολλά εκατομμύρια νέων ανθρώπων, ιδιαίτερα εφήβων, παίρνουν αντικαταθλιπτικά φάρμακα ή φάρμακα για «φυσιολογικές» διαταραχές της διάθεσης με τις ευλογίες του Εγχειριδίου Διάγνωσης DSM. Μάλιστα έχει γίνει πλέον κοινή πεποίθηση όλων των πολιτών ότι δεν υπάρχει περίπτωση να επισκεφθεί σήμερα ψυχίατρο (συμβουλευτικά) ένας κλινικά υγιής άνθρωπος και να φύγει από το ιατρείο χωρίς συνταγή ενός ήπιου αγχολυτικού ή αντικαταθλιπτικού δισκίου.

Ένα, κατά την άποψη μου, σημαντικό πρόσφατο εκδοτικό απόκτημα είναι το βιβλίο με τίτλο «Η διάσωση του φυσιολογικού» του οποίου συγγραφέας είναι ο καταξιωμένος αμερικανός ψυχίατρος Allen Frances (MD), το βιβλίο κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στα ελληνικά από τις εκδόσεις Τραυλός (2014). Το ευανάγνωστο και καλογραμμένο αυτό πόνημα προσεγγίζει, κυρίως από την ψυχιατρική πλευρά, το μεγάλο πρόβλημα της σύγχρονης ιατρικής που είναι η μετατροπή των φυσιολογικών καταστάσεων σε παθολογικές, η ιατροποίηση της καθημερινής ζωής σε επικίνδυνο βαθμό, η υπερ-διάγνωση και η υπερβολική ιατρική αγωγή. Είναι ενδιαφέρον ότι ο συγγραφέας, που υπήρξε ένας από τους θεμελιωτές του ψυχιατρικού εγχειριδίου DSM, βρίσκεται σήμερα πολέμιος της μανιώδους ιατροποίησης ελάσσονων ή φυσιολογικών ψυχικών εκδηλώσεων (γεγονός που οδηγεί σε πολυφαρμακία και συχνά λαθεμένη ιατρική αγωγή) οι οποίες εντάσσονται με ρυθμό γεωμετρικής αύξησης στις ανανεωμένες εκδόσεις του DSM. Οπως τονίζει ο Allen Frances κυβερνήσεις, πολιτικοί, γιατροί, ΜΜΕ, ομάδες υποστηρικτών-όλοι εξαγοράστηκαν από τα χρήματα και την ισχύ της φαρμακευτικής βιομηχανίας. Σήμερα τα φάρμακα χρησιμοποιούνται συχνά ανεξέλεγκτα, με έναν τρόπο που θυμίζει της πρακτικές των αλχημιστών του μεσαίωνα γράφει στο βιβλίο του ο Allen Frances. Τους γιατρούς που συνταγογραφούν άνευ σοβαρής αφορμής πρέπει να είχε μάλλον στο μυαλό του και ο Sydenham όταν έλεγε τον 17ο αιώνα ότι «ένας κλόουν μπορεί να φέρει καλύτερο αποτέλεσμα από πολλά μαζί φάρμακα». Δεν είμαι ψυχίατρος αλλά θεωρώ ότι το βιβλίο αυτό μπορούν με άνεση να διαβάσουν γιατροί όλων των ειδικοτήτων και, όσοι διαθέτουν ευθυκρισία και διαφάνεια σκέψης, να διαπιστώσουν ότι η ιατροποίηση της ζωής, η μετατροπή του φυσιολογικού σε παθολογικό, η υπερδιάγνωση και η πολυφαρμακία αποτελούν πλέον μεγάλα προβλήματα όλων των ιατρικών ειδικοτήτων. Υπάρχει πλέον άμεση ανάγκη για διεπιστημονικές συζητήσεις προκειμένου να ενημερωθούν με ειλικρίνεια η κοινωνία, οι γιατροί και άλλοι επιστήμονες μη-γιατροί πάνω στο ζήτημα της άσκησης υπερβολικής ιατρικής. Πολύ φοβάμαι ότι η ιατρική δεν έχει πια ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα και προφανώς το μέλλον διαγράφεται εξαιρετικά ζοφερό αν δεν αλλάξει κάτι άμεσα.

Είναι δεδομένο ότι με βάση το υπάρχον σύστημα αντίληψης οι περισσότερες επιτροπές ειδικών διαπλέκονται με φαρμακευτικά συμφέροντα και προσπαθούν να διευρύνουν τα όρια της νόσου και να χαμηλώσουν τον ουδό για θεραπεία. Υπάρχει όμως ευτυχώς μια διαφαινόμενη τάση αλλαγής πολιτικής και κάποιες ανιδιοτελείς φωνές καλούν για νέους τρόπους ορισμού της ασθένειας με επιτροπές ειδικών ανεξάρτητες από εταιρείες και αντικρουόμενα συμφέροντα. Η τάση αυτή διαφαίνεται πλέον ανοιχτά και στο περίφημο αμερικανικό FDA το οποίο επιλέγει ως μέλη επιτροπών για έγκριση φαρμακευτικών ουσιών μη διαπλεκόμενους ειδικούς. Ακόμη διαφαίνεται μια τάση ένταξης σε αυτές τις επιτροπές πολιτών με κοινωνικές ευαισθησίες (βλ.οργανισμός Public Citizen στις ΗΠΑ) που όμως να μην είναι γιατροί ή βασικοί ερευνητές. Ας ελπίσουμε ότι θα αρχίσουν να ξεκαθαρίζουν πάλι τα σκοτεινά όρια ασθένειας και υγείας και ότι θα πολλαπλασιαστούν στο μέλλον οι άνθρωποι που στη διάρκεια της ζωής τους δεν θα έχουν πάρει ούτε ένα χάπι χωρίς σοβαρό λόγο, σε αυτό άλλωστε αναμένεται να συμβάλλει ο ιδανικός συνδυασμός γενετικής και πρόληψης.


Ο Αθανάσιος Δρίτσας Καρδιολόγος, Αναπληρωτής Διευθυντής, Ωνάσειο Καρδ. Κέντρο, συνθέτης και συγγραφέας