Η κοινωνική διάσταση των επιδημιών.

[Argirios Argiriou]

Ένα πολύ περιεκτικό μάθημα Κοινωνικής Ιατρικής μέσα σε ένα μικρό άρθρο:

Καθημερινή, 15/03/2020
Του Γιάννη Τούντα,
Καθηγητή Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής του ΕΚΠΑ.

Η επιδημία του κορωνοϊού αποτελεί ένα νέο κεφάλαιο στη μακρόχρονη ύπαρξη των επιδημιών. Οι ανθρώπινοι πληθυσμοί, σε όλη τη διάρκεια της μακρόχρονης ιστορίας τους, από τότε που ο άνθρωπος άρχισε να δημιουργεί οικισμούς κατά τη διάρκεια της νεολιθικής περιόδου, ήλθαν αντιμέτωποι με διάφορα λοιμώδη νοσήματα που εκδηλώνονταν και υπό μορφή επιδημιών ή πανδημιών.

Τα βακτηρίδια υπολογίζεται ότι συνδέθηκαν για πρώτη φορά με τα ζώα πριν από τουλάχιστον 300 εκατ. χρόνια, προκαλώντας οστεομυελίτιδες ή λοιμώδη νοσήματα του κεντρικού νευρικού συστήματος. Σε απολιθώματα έχουν εντοπιστεί ανάλογα παθολογικά ευρήματα και στα πρώτα ανθρωποειδή, τα οποία εμφανίζονται πριν από περίπου 500.000 χρόνια.

Οι επιδημίες αυξήθηκαν σε συχνότητα και σοβαρότητα όσο αυξάνονταν οι ανθρώπινοι οικισμοί, δηλαδή ο συγχρωτισμός των ανθρώπων, σε συνδυασμό με τις ανεπάρκειες της αποχέτευσης, την υποβαθμισμένη ποιότητα του πόσιμου νερού και τη συχνή έλλειψη επαρκούς τροφής. Σε πολλές περιπτώσεις, μάλιστα, από τότε μέχρι σήμερα, οι επιδημίες σφράγισαν την ανθρώπινη ιστορία. Ο λοιμός (πιθανόν τύφος) που θέρισε τους Αθηναίους έκρινε εν πολλοίς την έκβαση του Πελοποννησιακού Πολέμου. Η πανώλη (μαύρος θάνατος), που ερήμωσε ολόκληρες περιοχές της Ευρώπης κατά τον Μεσαίωνα, κλόνισε τα θεμέλια της φεουδαρχικής κοινωνίας. Οι ιώσεις αποδεκάτισαν τους Ατζέκους λόγω έλλειψης ανοσίας, διευκολύνοντας την υποταγή τους στους Ισπανούς. Η πανδημία της γρίπης το 1918, με τους 21 εκατ. νεκρούς, τροφοδότησε κοινωνικές αναταραχές. Αλλά και πιο πρόσφατα, το AIDS, με τα αναρίθμητα θύματα κυρίως στις χώρες τις υποσαχάριας Αφρικής, ανέδειξε, ανάμεσα στα άλλα, τις μεγάλες κοινωνικές ανισότητες μεταξύ του ανεπτυγμένου και του υπό ανάπτυξη κόσμου.

Οι ιπποκράτειοι γιατροί διέκριναν τα λοιμώδη νοσήματα σε επιδημικά, ενδημικά και σποραδικά. Σε κάθε περίπτωση, αυτό που τόνιζαν ήταν ο σημαντικός ρόλος που παίζουν για την εμφάνισή τους οι κλιματικές, περιβαλλοντικές, κοινωνικές συνθήκες, καθώς και ο τρόπος ζωής. Από αυτά, τα πιο σημαντικά στην αρχαία Ελλάδα ήταν η ελονοσία, η φυματίωση και οι γαστρεντερίτιδες. Ούτε είναι τυχαίο ότι στην Ευρώπη κάθε αιώνα κυριαρχούσε και διαφορετικό λοιμώδες νόσημα. Η λέπρα τον 14ο αιώνα, η πανώλη τον 15ο, η σύφιλη τον 16ο, η ιλαρά τον 17ο και 18ο, η φυματίωση και η οστρακιά τον 19ο αιώνα, η γρίπη και το AIDS τον 20ό αιώνα, και απ’ ό,τι φαίνεται, νέου τύπου ιώσεις του αναπνευστικού συστήματος τον 21ο αιώνα.

Τις θανατηφόρες αυτές επιδημίες, όπως και πολλές άλλες, ο άνθρωπος τις πολέμησε σθεναρά, με όσα όπλα τού προσέφεραν σε κάθε περίσταση η παρατήρηση, η γνώση και, αργότερα, η επιστήμη και η τεχνολογία. Με την απομόνωση, την απολύμανση, την ατομική υγιεινή, αργότερα και με τα εμβόλια και τα αντιβιοτικά, κατάφερε να περιορίσει –και σε ορισμένες περιπτώσεις να εξαλείψει– τις απειλές αυτές, με αποτέλεσμα να μειωθούν δραστικά τα λοιμώδη νοσήματα κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, τουλάχιστον στις ανεπτυγμένες χώρες.

Ομως, η δραστική αυτή μείωση των θανάτων από λοιμώδη νοσήματα, που οδήγησε στον διπλασιασμό του μέσου χρόνου ζωής των κατοίκων των ανεπτυγμένων χωρών κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, δεν οφειλόταν τόσο στα επιτεύγματα της ιατρικής, όσο στη θεαματική βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και των συνθηκών ζωής των κατοίκων των βιομηχανικών χωρών. Η τεράστια οικονομική ανάπτυξη της Δύσης, εις βάρος βέβαια του υπόλοιπου κόσμου, εξασφάλισε στους κατοίκους της επαρκή διατροφή, θέρμανση, αποχέτευση, καθαρό νερό, βελτίωση των συνθηκών εργασίας και κατοικίας. Ολοι αυτοί οι παράγοντες προστάτεψαν την ανθρώπινη υγεία από τα λοιμώδη νοσήματα.

Αντίθετα, στις χώρες του λεγόμενου Τρίτου και Τέταρτου Κόσμου, δηλαδή στις λιγότερο πλούσιες χώρες, τα λοιμώδη νοσήματα εξακολουθούν να αποτελούν την πρώτη αιτία θανάτων, επιβεβαιώνοντας τη διαπίστωση ότι η φτώχεια αποτελεί τη μεγαλύτερη αιτία θνησιμότητας στον κόσμο.

Αλλωστε, η πρόσφατη αναζωπύρωση ορισμένων λοιμωδών νοσημάτων, όπως η φυματίωση, η ηπατίτιδα, οι ιώσεις κ.ά. σε πολλές περιοχές του κόσμου, συνδέεται με υποβαθμισμένες ή και άθλιες συνθήκες διαβίωσης σε πολλές υπό ανάπτυξη χώρες αλλά και σε αρκετές ανεπτυγμένες, εξαιτίας νέων εστιών φτώχειας που δημιουργούν οι τοπικοί πόλεμοι, η μετανάστευση, η ανεργία ή η περιθωριοποίηση και φτωχοποίηση τμημάτων του αστικού πληθυσμού στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι η Κίνα, έχοντας ιδιαίτερα υποβαθμισμένες συνθήκες εργασίας και κατοικίας για μεγάλη μερίδα του πληθυσμού της, παρά τη θεαματική οικονομική της ανάπτυξη των τελευταίων χρόνων, αποτέλεσε πηγή προέλευσης των πιο πρόσφατων επιδημιών.


Δεν είναι ορατοί οι σύνδεσμοι (links). Εγγραφή ή Είσοδος

[Argirios Argiriou]

Αντιγράφω μετά από άδειά του ανάρτηση του Filippos Filippidis στον τοίχο του στο facebook στις 06/04/2020. Ο Filippos Filippidis είναι Senior Lecturer in Public Health στο Imperial College London:

Το ξέρω ότι η σημερινή μου ανάρτηση είναι εύκολο να σχολιαστεί υπό ιδεολογικό πρίσμα, αλλά το ξεκαθαρίζω εκ των προτέρων: δεν είναι πολιτική/ιδεολογική τοποθέτηση. Βασίζεται σε ευρήματα μελετών και είναι πράγματα αυτονόητα για όσους κινούνται στον χώρο της δημόσιας υγείας. Η ιδεολογία δεν έχει θέση στην ερμηνεία των δεδομένων. Το τι πρέπει να γίνει με βάση αυτά τα δεδομένα είναι βεβαίως θέμα επιλογών και ιδεολογίας, οπότε ο καθένας μπορεί να πάρει τις δικές του αποφάσεις.

Παρότι λέμε συχνά ότι ο ιός δεν κάνει διακρίσεις, αυτό είναι μόνο εν μέρει αλήθεια. Είναι βέβαιο ότι οι αδύναμοι αυτού του κόσμου θα πληγούν περισσότερο από τις άμεσες και έμμεσες συνέπειες της πανδημίας. Πώς ορίζω τους αδύναμους; Αν το δει κανείς σε παγκόσμιο επίπεδο, αδύναμοι είναι αυτοί που ζουν σε φτωχές χώρες. Αλλά και εντός της ίδιας κοινωνίας, αδύναμοι είναι οι συγκριτικά φτωχότεροι και λιγότερο μορφωμένοι.

Ας δούμε πρώτα τις διαφορές σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι πλούσιες χώρες του πλανήτη έχουν πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες αντίδρασης στην πανδημία. Κατ’ αρχάς έχουν καλύτερα συστήματα υγείας με δυνατότητα περίθαλψης περισσότερων ασθενών. Μια μέση χώρα της Ευρώπης μπορεί να έχει -αναλογικά με τον πληθυσμό- 10 φορές περισσότερα κρεβάτια και 100 φορές περισσότερους γιατρούς από μια χώρα της υποσαχάριας Αφρικής και φυσικά πολύ περισσότερα κεφάλαια για να χρηματοδοτήσει θεραπείες, τεστ αντισωμάτων κτλ. Επίσης, οι οργανωτικές δομές και το ανθρώπινο δυναμικό που απαιτούνται για να συλλέγονται και να αναλύονται δεδομένα, αλλά και να εφαρμόζονται τα μέτρα που απαιτούνται είναι πολύ περιορισμένα στις φτωχές χώρες.

Πέρα από τη νοσηρότητα και τη θνησιμότητα που σχετίζονται άμεσα με την πανδημία, οι χώρες έχουν διαφορετικές αντοχές και απέναντι στην επερχόμενη παγκόσμια ύφεση. Η Ελλάδα άντεξε μια σχεδόν δεκαετή οικονομική κρίση επειδή στην αρχή της ήταν μια από τις 30-35 πλουσιότερες (κατά κεφαλή) χώρες του κόσμου. Μια αντίστοιχη κρίση σε χώρες όπου η πλειονότητα των πολιτών ζει στα όρια της απόλυτης φτώχειας (δηλαδή με $2 τη μέρα) μπορεί να έχει ως συνέπεια μια πραγματική ανθρωπιστική κρίση με χιλιάδες θανάτους από υποσιτισμό.

Εξίσου μεγάλες ανισότητες υπάρχουν και εντός της ίδιας κοινωνίας. Προφανώς δεν έχουν όλοι τις ίδιες δυνατότητες προστασίας από τον ιό. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, το ποσοστό των ανθρώπων που μπορούν να δουλέψουν από το σπίτι είναι 3πλάσιο στους υψηλά αμειβόμενους και μορφωμένους επαγγελματίες, συγκριτικά με τους εργαζόμενους σε επαγγέλματα χαμηλής εξειδίκευσης. Στη Νέα Υόρκη, το πλουσιότερο 10% του πληθυσμού μείωσε τις μετακινήσεις του στο μισό 3 μέρες νωρίτερα από το φτωχότερο 10%. Ο κατ’ οίκον περιορισμός είναι πολύ διαφορετική εμπειρία αν μένεις σε ένα σπίτι 150 τετραγωνικών ή σε ένα διαμέρισμα 40 τετραγωνικών. Σε πολλές χώρες είναι χαώδης και η διαφορά στη δυνατότητα πρόσβασης στις υπηρεσίες υγείας. Αυτές οι διαφορές εκτείνονται σε ένα μεγάλο εύρος πεδίων. Τα φτωχότερα στρώματα της κοινωνίας έχουν λιγότερες δυνατότητες άσκησης στο σπίτι, λιγότερες ευκαιρίες για διαδικτυακή εκπαίδευση, περισσότερους παράγοντες κινδύνου (παχυσαρκία, υπέρταση, διαβήτη, κάπνισμα), μεγαλύτερο κίνδυνο για ψυχικά νοσήματα και ενδοοικογενειακή βία, μεγαλύτερη εργασιακή ανασφάλεια. Ήδη οι μειονότητες έχουν μεγαλύτερα ποσοστά νοσηλευομένων και θανάτων στις ΗΠΑ και το UK. Η οικονομική κρίση που θα ακολουθήσει θα τους πλήξει συντριπτικά περισσότερο σε σχέση με τις ανώτερες κοινωνικοοικονομικές ομάδες.
Οι κοινωνίες μας σύντομα θα κληθούν να αποφασίσουν πώς θα αντιμετωπίσουν αυτή τη νέα πραγματικότητα. Αναμένω με ενδιαφέρον να δω αν οι απαντήσεις θα είναι ίδιες ή διαφορετικές σε σχέση με το πρόσφατο παρελθόν και αν η υγεία θα είναι βασικό κριτήριο για τις όποιες επιλογές γίνουν.